نگاهی به بازارهای ایران از گذشته تا حال

بخش اول

واژه بازار ریشه در فارسی میانه دارد و با اصطلاح «وازار wāzār» و در زبان پارتی به «واچار یا واژار vāĉar» مرسوم و متداول بوده است. این کلمه به مرور زمان معنای وسیع‎تری به خود گرفته و تنها به مکان فیزیکی محل ارائه کالا محدود نمی‎شود.
قدمت بازارها در ایران به چندین هزار سال پیش از میلاد برمی‎گردد. تاریخ اولیه ایجاد بازارها را به زمان آغاز یک‎جانشینی بشر و احتیاج به تبادل و تعاملات کالا نسبت می‎دهند. سکونت‎گاه‎های اولیه در ایران مربوط به چندین هزار سال پیش بوده که آثاری از وجود کارگاه‎های صنایع دستی و مکان‎هایی برای فروش دستاوردها از آنها به دست آمده است. نمونه‎ این سکونت‎گاه‎ها، تپه‎زاغه (قزوین)، تپه سیلک (جنوب غربی کاشان)، تپه حسنلو (جنوب غربی دریاچه‎ ارومیه)، تل ابلیس (بردسیر کرمان) و شهر سوخته (سیستان) می‎باشند.

در ادامه به تاریخچه مختصری از روند شکل‎گیری مفهوم بازار در ایران اشاره شده است:

هزاره ‎های قبل از میلاد:

تمدن عيلامى يکى از برجسته‎ترین تمدن‌هاى کهن می‏باشد که از هزاره‌ چهارم قبل از ميلاد تا حدود نیمه‎ هزاره نخست مطرح بوده است. در این دوره تعاملات و مبادلات بازرگانی و اجتماعی بسیار وسیع بوده و منطبق بر قوانین و مقررات حقوقی و اجتماعی دقیق انجام می‎شد. در این زمان استفاده از نشانه‎گذاری برای ظروف حامل کالا توسط مهرهای مخصوصی انجام می‎شده است. در هزاره دوم قبل از میلاد، شهر عيلامى دوراونتاش دارای کارگاه‌هاى توليد و عرضه‌ی طلا و نقره و مفرغ و اشيای سفالى بوده است. در شهر سوخته که یکی از سکونت‎گاه‌های نیمه‌ شرقی ایران در هزاره‌ سوم و دوم قبل از میلاد می‎باشد، افراد علاوه بر کشاورزی به تولید صنایع دستی نیز به شکل تخصصی و تمام‌وقت در قالب سفال‎گری، فلزکاری، سنگ‌تراشى و جواهرسازى مشغول بوده‌اند.

در هزاره‌ دوم قبل از میلاد شهر سومرى اور دارای بخش‌هایى از مراکز بازرگانى و توليدى بوده که به دلیل ارتباطات بازرگانى و فرهنگى، شباهت‎های قابل‌توجهی با شهرهای تمدن عیلام داشته است. در بخش‎هایی از محوطه مسکونى شهر اور، راسته‌هایى وجود داشت که در دو سوى آن‌ها دکان‌هایى براى فروش و عرضه محصولات گوناگون در نظر گرفته شده بود. در شهر شوش نيز از هزاره‌ دوم ‌قبل از میلاد، فعاليت‌هاى بازرگانى و تبادل پارچه و اشيای فلزى رواج داشته است. در زمان مادها، شهرنشينى رشد يافت و گروه‌هایى از پيشه‌وران و صنعت‌گران به‌صورت حرفه‌اى به‌ کارهاى تخصصى اشتغال داشتند.

دوران پیش از اسلام

در دوره‌ هخامنشى و در روزگار داريوش، سرزمین‎های تحت فرمان به پهناورترين حد خود رسيد و در حدود چهل ‌و شش قوم مختلف تحت فرمان هخامنشيان بودند. در اين دوره، اقتصاد ساختار مشخصی یافت و بازرگانى با هر دو روش پول و مبادله‌ کالا صورت مى‌گرفت و ماليات با عناوين مختلف در اين دوره مطرح بوده است. بر اساس کتيبه‌هاى به ‌دست آمده از تخت‌ جمشيد، صنعت‌گران و کارگران مجموعه‌ تخت‌ جمشيد، هر يک دستمزدى معين براساس مهارت و تخصص خود داشتند. در این دوره بازارهای مهم و عمومی در برخی شهرها وجود داشته اما درباره مکان آن‌ها و شکل و شمایل و کارکردهای آن‌ها اطلاع چندانی در دست نیست. به نظر می‌رسد که این بازارها در کنار دروازه‌ها و در شهرهای بازرگانی در امتداد گذرها و محل تقاطع مسیرهای اصلی شکل می‌گرفتند.

در دوران سلوکی افزايش مبادلات بازرگانى و رونق بازار با انواع کالاهاى قابل مبادله موجب کاهش ارزش طلا و نقره شد و توليد پارچه و صنايع ‌دستى، فلزکارى و سفال‎گرى رونق یافت. سلوکيان تعدادى شهر در مسير جاده‌ها و راه‌هاى نظامى و بازرگانی به منظور لشکرکشى‌هاى خود ایجاد کردند که در اين شهرها علاوه بر مردم عادى، برخى از پيشه‌وران، صنعت‌گران و سربازان يونانى نیز زندگى مى‌کردند و این امر زمينه‌ مناسبى براى گسترش صنايع دستى و بازرگانى فراهم نمود.

در دوران پارت‌ها، اقتصاد کشور بر اساس کشاورزى و بازرگانى اداره می‎شد. در اين دوره شهرهایى در مسير‌هاى مهم تجارى به ‌وجود آمدند و در امتداد راه‌هاى اصلی، کارونسراها و بازارها برپا شدند.

بازرگانان در زمان اشکانيان نوعى نظام صنفى و حرفه‌اى مخصوص به خود داشتند و در شهرهاى بازرگانى در هر کدام از صنوف، محل مشخص و مربوط به خود داشتند. معمولاً محل بازار در شهرهاى بازرگانى در نزديکى دروازه و در مسیر مهم‌ترين راه‎های اصلى شهر قرار داشت.
در دوره‌ ساسانيان جامعه ایران به سمت شهرى شدن پيش مى‌رفت و با ساخت شهرهای بزرگ تحول جامعه مدرن را تجربه می‌کرد. روابط بازرگانى ايران با همسايگان در این زمان رونق یافت و علاوه بر کشاورزى، توليد صنايع‌ دستى و انواع پارچه، اشيای فلزى و شيشه‌اى، جواهرآلات و ابريشم‌بافى گسترش پیدا کرد و در شهرهایى مانند: شوشتر، شوش و …، کارگاه‌هاى متعدد پارچه‌بافى داير گردید. کالاهایى مانند: انواع پارچه‌ ابريشمى، کتانى، پشمى، قالى، مصنوعات فلزى و برخى از انواع ميوه و خشکبار از ايران صادر و کالاهایى نظیر: ابريشم خام و ادويه و سنگ‌هاى قيمتى از کشورهاى ديگر وارد ايران مى‌شد. در این دوران بازار به‌عنوان يک فضاى مهم شهرى نقش بارزی يافت و به يکى از عناصر اصلى شهر تبدیل شد؛ به‌طوری که هم‌زمان، هم شاهراه ارتباطى بوده و هم دارای تأثیرات اجتماعى اقتصادى قابل توجهی در حيات‌ جامعه‌ شهرى آن روزگار به‌ عهده داشت. در اين دوره، تشکيلات صنفى به وجود آمدند.

دوره پس از اسلام

در دوران اسلامى شهرها توسعه یافت و تعدادشان افزوده شد و به دنبال آن، بازارها نيز رونق بسيارى يافتند. در ابتدا بازارها به‌ صورت موقتى و چيدن بساط در مکانى معين به ‌وجود آمدند و به مرور زمان، شکل ثابتى به‌ خود گرفتند و در بخش‎‎های معين از شهر به ‌صورت دکان‌هایى گرد آمده در يک مجموعه به‌ نام بازار شکل گرفتند. از اواخر قرن اول هجرى در بسيارى از شهرها، بازارهاى دائمى با تفکيک مشاغل و کالاها به‌ وجود آمده و هر صنف، راسته‌ جداگانه‌اى برای خود داشت.

در دوره‌ غزنويان و سلجوقيان به ‌دليل وجود حکومت‌هاى مقتدر، اقتصاد ملى به شکوفایى رسيد و هنر و فرهنگ ايرانى بسيار مورد توجه قرار گرفت. در متون تاريخى مربوط به قرون چهارم تا ششم هجرى، مطالب بسيارى درباره‌ افزايش توليد صنايع دستى در شهرها و روستاها و هم‎چنین صادرات آن به کشورهاى ديگر به چشم می‎خورد. بازارهاى شهرهاى بزرگ ایران در اين دوره بسيار توسعه یافته و رونق داشتند.

در قرن هفتم به دلیل حمله‌ مغول‌ها و ويرانى شهرهای مهم ایران، اقتصاد کشور دچار انحطاط شد. پس از آن با روى کار آمدن ايلخانان و به دلیل تدبير برخى انديشمندان و دانشمندان ايرانى، اصلاحاتی در حوزه مسائل اقتصادى و اجتماعى صورت گرفت.

در دوره‌ تيموريان، اقدامات عمرانى در برخى نواحى کشور انجام شد و بازارهاى بعضی از شهرهاى بزرگ گسترش یافت. بناهایى مانند: کاروانسرا، مسجد و مدرسه در شهرهایى از قبیل: سمرقند، بخارا، هرات، مشهد، مرو و … به ‌وجود آمدند که بیش از پیش موجب رونق و توسعه کشور شدند.
در دوره‌ صفويه با توسعه‌ روابط با دیگر کشورها، بازرگانى خارجى رونق يافت و توليد انواع محصولات مورد توجه قرار گرفته و شهرنشينى گسترش یافت. بازارهاى شهرى در شهرهایى نظیر: اصفهان، تبريز، مشهد و قزوين توسعه پیدا کردند و کاروانسراهایى در کنار هر بازار بر پا شد. «شاردن» تعداد کاروانسراهاى اصفهان را در دوره‌ صفويه، ۱۸۰۲ باب آورده است.

پس از صفويه در زمينه‌ توسعه فضاهاى شهرى و بازارها اقدام چندانی صورت نگرفت. البته در دوره‌ کريم‌خان زند فعاليت‌هاى عمرانى قابل‎توجهی در شيراز انجام شد؛ مانند بناى بازارى بزرگ و تعدادى کارونسرا که از بناهاى با ارزش تاريخى شيراز محسوب می‎گردند.

تهران در دوره‌ قاجار به‌عنوان پايتخت کشور انتخاب شد و توسعه یافت. بازار اصلى تهران که در دوره‌ صفويه شکل گرفته بود، در اين دوره در امتداد محورهاى اصلى شهر گسترش يافت و مسجد جامع به مجموعه بازار اضافه شد. البته در این دوره در ساير شهرها اقدامات کم‌ترى صورت گرفت. در دوره‌ قاجار، به دلیل مبادلات اقتصادى بين ايران و ساير کشورها، برخى کالاهاى خارجى به بازارهاى ايران وارد شد و در بعضی زمينه‌ها به توليد داخلى آسيب رساند. حتی گاهی به تعطيلى برخى از مراکز توليدى کشور در پى ورود کالاهاى خارجى منجر گشت و نیز صادرات برخى کالاها نيز دچار بحران شد. همچنين در دوره‌ قاجار تعدادى کارخانه تأسيس و راه‌اندازى شد، از جمله آنها کارخانه‌ باروت‌کوبى، اسلحه‌سازى، توپ‌سازى، ماهوت‌بافى، ابريشم‌تابى، کاغذسازى، بلورسازى، صابون‌پزى، نخ‌ريسی، چاپخانه و … بود که موقعيت برخى از اين کارخانه‌ها بر تحول ساختار شهرى بازارها مؤثر واقع شد. بعضی از آن‌ها بيرون بازار ساخته شدند که موجب تضعیف نقش محورى بازار در اقتصاد شهر شد. همچنین در این دوره با ساختن معابر و خيابان‌هاى مستقيم، تحولاتی در حوزه ارتباطات به ‌منظور راندن کالسکه و برگزارى مراسم و آیين‌هاى تشريفاتى به ‌وجود آمد. در کنار خيابان‌ها، نمادها و ساختارهاى جديد شهرى، ادارى، حکومتى و سپس دکان‌ها و فضاهاى تجارى ساخته ‌شدند. به اين ترتيب بازارها به‌صورت پراکنده يا متمرکز در کنار خيابان‌ها و در سراسر شهر گسترش يافتند و بازارهای سنتی به فضاهایى قديمى و تاريخى تبدیل شدند که البته همچنان کاربری خود را به عنوان محل داد و ستد اصلی شهر حفظ نمودند.

از دوران پهلوی به بعد به دلیل نگاه خاص رضاخان و در پی افزایش تعاملات بین‎المللی و تغییر سلیقه و سبک زندگی جامعه، بازارها با الگوبرداری از نمونه‎های غربی بیش از پیش به سمت رویکردهای مدرن متمایل شدند و در عین حفظ سبک سنتی، مدل‎های مدرن از انواع مراکز خرید و مجتمع‎های تجاری چندمنظوره با سبک معماری جدید به مرور در شهرهای بزرگ متداول گردید.

در تمام روندهای ذکر شده نقش بازارها در ساختار جامعه ایران از ابعاد گوناگون قابل توجه و بررسی می‎باشد. مفهوم بازار در ایران، از گذشته تاکنون بازیگر مهمی در اقتصاد جامعه بوده و در عین حال در برهه‎های گوناگون نقش مهم و تعیین‎کننده‎ای از لحاظ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی داشته است.

از بعد سیاسی بازارها اغلب مکانی برای اطلاع‎رسانی و تبادل اخبار بوده و بحث‎های سیاسی همواره در آن جریان داشته است. به دلیل نقش حیاتی بازار در اقتصاد جوامع، حکومت‎ها به درخواست‎های متولیان بازارها توجه خاص نموده و سعی در همراه نمودن آنها در روند تصمیم‎گیری‎ها و تحولات سیاسی و اجتماعی داشته‎اند. همواره حضور فعال صاحبان حرفه‎ها و اصناف در تحولات و بحران‎های پیش آمده شهرها بسیار بارز و تعیین‎کننده بوده است. در طول تاریخ ایران، نمونه‎های بسیاری از جریانات سیاسی کشور با حضور بازاریان در متن آنها شکل گرفته‎ است مانند تحریم تنباکو در دوران قاجار یا تأمین مالی جریان ملی شدن صنعت نفت در زمان پهلوی.

از سوی دیگر، بازارها همواره محلی برای انتقال آداب و سنن، اندیشه‎ها و رفتارهای اجتماعی بوده و به نوعی محل جریان حیات جامعه به حساب می‎آیند. بسیاری از حرکت‎های مردمی و خودجوش مانند: کمک به ازدواج جوانان، پیوندها و مناسبات خانوادگی و جمع‎آوری کمک‎های مالی برای محرومان یا آزادی زندانیان در بستر بازارها شکل می‎گرفت. برگزاری بسیاری از جشن‎ها و مراسم ملی و حتی سوگواری‎های مذهبی در بازارها انجام می‎شد و این روند تا حدودی تا دوران معاصر نیز تداوم یافته است.

از بعد مذهبی نیز معمولاً در شهرها و حتی روستاهای ایران، بازارها یا دارای مسجد و مکان‎های مذهبی مشابه بوده یا در کنار مکان‎های متبرکه مانند: حرم‎ها و امامزاده‎ها و مساجد بزرگ ایجاد می‎شده‎اند. به طور مثال گاهی بازارهای موقتی مانند بازار روز در حیاط امامزاده روستاها برگزار می‎شد که این خود نشان از تلفیق دو بعد مذهب و اقتصاد در بازارهای سنتی ایران دارد. این جایگاه در رویکردهای نوین بازارهای ایران تا حدود زیادی کم‎رنگ شده و در برخی موارد در حال فراموشی است.
در بازارهای نوین توجه به بعد اجتماعی از لحاظ فراهم‎آوری امکانات گذران اوقات فراغت و تفریحی و نیز امکان تبادلات و تعاملات اجتماعی افراد در فضاهای مدرن بازار بیش از پیش مورد توجه بوده و بهای خاصی به این بعد از نیازهای اجتماعی جامعه در این رویکرد داده می‎شود که بسیار ضروری و با اهمیت است.
در کل نقش بازارها در تاریخ این سرزمین بسیار فراتر از محل فیزیکی تعاملات اقتصادی بوده و به عنوان بازیگری پویا و فعال در نهادهای اجتماعی جامعه، یکی از شکل‎دهندگان مهم فرهنگ و تمدن ایران محسوب می‎شود و نمی‎توان هویت ایرانی را بدون لحاظ نمودن این مفهوم به درستی تحلیل و درک نمود.